YATIRIMCININ HİSSE SENEDİ GELİRLERİ
Hisse senedi yatırımcıları sermaye piyasalarında iki şekilde gelir elde ederler. Birincisi temettü yani kar payı, diğeri ise sermaye kazancıdır.
• Temettü (kar payı): Şirketlerin bir dönem içerisinde elde ettikleri kardan, ortaklarının payına düşen kısım temettüdür. Herhangi bir şirketin bir dönem içerisinde yaptığı faaliyetler nedeniyle oluşan karının yasalarla belirlenen kısmı vergiye ayrılır. Borsada işlem gören şirketler Türk Ticaret Kanunu’na göre anonim ortaklık olarak örgütlendikleri için, kurumlar vergisine -tabidirler. Vergiden sonra kalan kısmın bir miktarı yedek akçe plarak ayrılır. Daha sonra kalan kısım ortaklara kar payı veya temettü olarak dağıtılır. Borsamızda her yıl düzenli olarak temettü dağıtan şirket sayısı 10-15’i geçmez. îşlem gören 400’ün üstündeki şirket bazı dönemlerde temettü dağıtır, bazı dönemlerde ise yatırım yaptığından veya faaliyetleri nedeniyle oluşan zarardan dolayı temettü dağıtmaz.
Bazen de kamu temettü dağıtımına kısıt getirebilir. Temettü dağıtacak şirketler önce genel kurulda temettü dağıtımı kararı alır. Daha sonra belirlenen tarihte temettüler yatırımcıların hesaplarına geçer. Bu işlem otomatik olarak Merkezi Kayıt Kuruluşu tarafından yapılır.
• Temettü yatınım: Temettü, şirketlerin karlarından yatırımcılarına pay vermesi demiştik. Şirketler çoğu zaman temettü dağıtma konusunda istekli davranmaz. Çünkü temettünün şirketin içerisinde kalması, şirketin işletme sermayesinin güçlenmesini ve yatırımlarını kendi öz kaynaklarıyla gerçekleştirebilmesini sağlar. Her yıl kesintisiz olarak temettü dağıtan şirket sayısı çok azdır. îşte temettü yatırımı tekniği, temettü dağıtacak şirketlerin tespit edilip, portföye dahil edilmesi esasına dayanır. Yıllara yayılmış bir şekilde temettü verimliliği yüksek hisselere azar azar yatırımı ifade eden temettü yatırımı, bir çeşit tasarruf yöntemidir aynı zamanda. Yatırımcı nakit biriktirmek yerine hisse senedi biriktirmekte ve portföyündeki hisse senetlerinden gelen temettüleri de tekrar hisse senedi almak için kullanmaktadır. Böylelikle biriktirilen hisse adedi artmakta, yıllar itibariyle piyasada oluşan değer artışları da portföyün büyümesini sağlamaktadır. Temettü yatırımının avantajları ve dezavantajları neler olabilir diye düşünüldüğünde, en büyük dezavantaj piyasaların düşüş dönemlerinde oluşan değer kayıplarına katlanamamak ve istikrarlı bir şekilde biriktirme motivasyonunu kaybetmektir. Fon ihtiyacı olduğunda kolayca portföy bozulmakta, yeniden hisse senedi biriktirmeye devam etme motivasyonu yok olmaktadır. Ya da hisseleri biriktirilen şirket düzenli temettü ödeyemeyecek duruma gelebilir, bu da hisse senedinin değerinde düşüşe neden olarak portföyün de değerini azaltabilir. Portföye yeniden bir temettü hissesi dahil etmek ve eskisini elden çıkarmak zorunda kalmak da yatırımcı açısından moral bozucu olabilir.
Peki, temettü yatırımının avantajı nedir, diye bakıldığında yıllara yayılan biriktirme aşaması, yatırımcıyı yormamakta, bütçeden ayrılan küçük miktarlarla birikim yapılabilmektedir. Elde edilen temettü gelirleri yatırımcıyı daha fazla biriktirme için motive etmektedir. Temettü yatırımı ile hisse senedi biriktiren yatırımcı yıllar içinde piyasaları okuma, anlama yeteneklerini geliştirmekte, giderek büyüyen birikimini yönetebilme becerisi kazanmaktadır.
SERMAYE KAZANCI
Finansal yatırımların bir diğer amacı yatırım yapılan varlığın piyasalarda değer kazanmasıdır. Böylece yatırım yapılan yani elde tutulan varlığın alım fiyatından daha yüksek fiyattan satılmasıyla sermaye kazancı oluşur. Ya da varlığın yüksek fiyattan satüarak daha düşük fiyattan yerine konulması da sermaye kazancı sağlar. Gelişen teknolojiyle anlık fiyatlara erişimin kolaylaşması ve işlem maliyetlerinin düşmesi yatırımcıları temettü beklentisinden daha çok, sermaye kazancı aramaya yöneltmekte bu da piyasalardaki denge arayışının yani volatilitenin artmasına neden olmaktadır.
TEMEL BORSA TANIMLARI
Şimdi gelelim en temel tanımlara…
• Emir verme: Aracı kurumlarda hesap açıldıktan sonra ister telefon veya yazılı talimatla, ister evinizdeki bilgisayarınızdan, özel uygulamalar ile cep telefonunuzdan emir verebilirsiniz. Pek çok farklı emir yöntemi bulunmasına rağmen, piyasa emirleri ve limit fiyatlı emirler en çok kullanılan emir yöntemidir. Piyasa fiyatlı emirde fiyat olmadan sadece miktar bilgisi girilir. Bu tür emirler sisteme girdikleri anda sistemde bekleyen en iyi fiyatlı alım veya en iyi fiyatlı satım emirleriyle eşleştirilir. Limit fiyatlı emirler ise hem fiyat bilgisi hem de miktar bilgisine sahip emirlerdir. Bu tür emirler sisteme girdikleri anda eşleşecek fiyat ve miktar bulamazsa bekleyen emirler arasında zaman önceliği kuralına göre pasif olarak kaydedilir. Limit fiyatlı emrin gerçekleşmesi için iki şartın yerine gelmesi gerekir. Birincisi fiyatın limit emir fiyatıyla eşleşmesi, İkincisi de limit fiyatlı emrin, aynı fiyattan bekleyen emirler arasında ilk sıraya yükselmiş olmasıdır.
• Açılış/kapanış fiyatı: Borsa İstanbul’da sabah saat 10’dan akşam saat 18’e kadar her bir hisse senedi için sürekli işlem yöntemi uygulanır. Yani borsaya ulaşan alım ve satım emirleri sürekli olarak eşleştirilir. Açılış seansı ve kapanış seansında ise tek fiyat yöntemi uygulanır. Borsa İstanbul’da sabah 9.40-9.55 arasındaki açılış seansında her bir hisse senedi için işlem gerçekleşmeden emirler toplanır. Sürenin sonunda en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan fiyat seviyesi açılış fiyatı olarak ilan edilir. Akşam 18.01 ile 18.05 arasındaki sürede kapanış seansı uygulanır. Bu seans başlayana kadar gerçekleşmemiş emirler ile kapanış seansında girilen emirlerden en yüksek miktarda işlemin gerçekleşmesini sağlayan fiyat, kapanış fiyatı olarak ilan edilir.
• Kürtaj: Borsada gerçekleşen işlemlerin tutarı üzerinden aracı kuramların müşterilerinden aldıkları komisyona kürtaj deniyor. İster hisse senetleri piyasasında, ister vadeli işlemler piyasalarında işlem yapılsın, aracı kuramlar kürtaj kesintisini işlem hacmi üzerinden yapıyor. Çok sık işlem yapmak kürtaj giderlerini artırdığından yatırımcılar için bir maliyet oluşturur.
• Nominal değer: Menkul kıymetlerin üzerinde yazılı olan değer, nominal değer olarak ifade edilir. Nasıl ki paralar 1, 10, 50; 100 liralık kupürler halinde basılıyor ise hisse senetleri de kağıt olarak basıldığı dönemlerde kupürler halinde basılırdı. Bir yatırımcının elinde tuttuğu hisse senetlerinin nominal değerinin şirketin sermayesine bölünmesi, yatırımcının o şirketteki ortaklığının oranını gösterir.
• T+2: Borsalarda işlem günü ile takas günü birbirinden ayrı olabilir. Ünce işlem gerçekleştirilip, arkasından gelen gün veya daha sonrasında takas yani para ve hisse senetlerinin hesaplara intikali gerçekleştirilir, örneğin, Borsa İstanbul’da takas günü halen T+2 olarak uygulanıyor. Borsada gerçekleştirilen işlemin parası işlem gününden sonraki ikinci işgününde ödenirken, alınan hisse senetleri işlem gününden sonraki ikinci iş gününde yatırımcının hesabına yansıtılıyor.
• Sermaye: Şirketin faaliyete başlaması ve sürdürmesi için şirkete koyulan nakit, mal ve varlıkların tamamı sermayedir. Sermaye bilançoda pasif tarafta, varlıklar ise aktif tarafta yer alır. Her şirketin sermayesinin ne kadar olduğu ve bu sermayeyi sağlayan ortakları ticaret sicil gazetesinde ilan edilir.
• Özsermaye: Şirketin ödenmiş sermayesinin yanında faaliyetleri sonucunda oluşturulan değerler de özsermaye kavramının içine dahil edilir. Nedir bunlar? Yeniden değerleme değer artışı, emisyon primi, yedek akçeler, dağıtılmayan temettüler şirketin öz sermayesini oluşturur. Bir diğer ifade ile bilanço aktifinden toplam borçlar kaleminin çıkarılmasıyla elde edilen tutar şirketin öz sermayesidir.
• Kayıtlı sermaye: Anonim şirketlerde kayıtlı sermaye sistemi ile genel kurul kararma ihtiyaç olmadan yönetim kurulu kararıyla sermaye artırımı yapılabilir. Bunun için sermayenin tamamının ödenmiş olması gerekir. Kayıtlı sermaye sisteminde genel kurulda alınacak bir kararla mevcut ödenmiş sermayenin beş katına kadar kayıtlı sermaye tavam belirlenebilir. Şirketin sermayesinin kayıtlı sermaye tavanına kadar artırılması için verilecek süre azami beş yıldır. Bu beş yıllık süre içerisinde şirketin yönetim kurulu kayıtlı sermaye tavanına kadar sermaye artırımı yapabilir.
• Sermaye artırımı: Şirketler yatırımları için veya işletme sermayesi ihtiyacı nedeniyle zaman zaman daha çok sermayeye ihtiyaç duyarlar. Sermaye artırım kararı bütün ortakların katıldığı genel kurulda alınır.
• Bedelli: Bedelli sermaye artışı, ortakların ellerindeki mevcut hisse senetleri oranında, nakit artırılan sermayeye iştirak etmeleridir. Ortaklar artırılan sermaye nispetinde belirlenen zamana kadar şirkete nakit para yatırırlar. Bedelli sermaye artışı taze para girişi olduğu için şirketin sermayesi güçlenir. Yatırımlara kaynak ayrılır.
• Bedelsiz: Şirketin iç kaynaklarından yapılan sermaye artışıdır. İç kaynaklar ne olabilir? Yeniden değerleme değer artışı, emisyon primi, dağıtılmayan karlar ve yedek akçeler, iştirak ve duran varlık satışları bedelsiz sermaye artışına kaynak oluşturur. Bedelsiz sermaye artışında şirketteki mevcut varlıklar bilan-çodajer değiştirir. Örneğin, bilançoda dağıtılmayan karlar kaleminde izlenen tutar, sermayeye ilave edildiğinde sermaye kalemi büyür, dağıtılmayan karlar kalemi ise küçülür.
• Rüçhan hakkı: Bedelli sermaye artışına giden şirkette, artırılacak tutarı temsil eden yeni paylardan, öncclikli olarak mevcut pay sahiplerinin, hisseleri oranında pay satın alma hakkına rüçhan hakkı deniyor. Sermaye artırımına katılma hakkı neden önemli? Birincisi sermaye artırımına iştirak etmeyen, yani şirkete nakit kaynak sağlayamayan ortakların payı küçülür. Elindeki hisse senetlerinin değeri azalacağından bütün ortaklar sermaye artışına katılmak ister. Eğer yatırımcının bedelli sermaye artışına katılma durumu yok ise, zarar etmemesi için öncesinde hissesini satması gerekir. İkinci olarak da, sermaye artırımına katılmayan ortakların rüçhan hakları dışarıdaki yatırımcılara satışa sunulur. Böylece şirket sermaye artışı için yeni yatırımcılara müracaat etmiş olur.
• Fiyat/Kazanç oranı (F/K): Bu oran bir hisseye yatırılan sermayenin ne kadar sürede yatırımcısına geri döneceğinin hesabını yapmak için kullanılır. Hissenin borsada oluşan fiyatının hisse başına düşen kar rakamına bölünmesiyle bulunur. F/K oranı ne kadar düşük ise yatırım kendisini o kadar kısa sürede amorti edecek demektir. F/K oranının yüksek olması şirketin ödediği temettüye göre fiyatının yüksek olduğu anlamına gelir.
• Halka arz: Her gün pek çok şirketin ürünlerini kullanırız. Acaba bu ürünleri üreten şirketler nasıl kurulmuş, hiç düşündünüz mü? Bu şirketler sadece üretim yapan fabrika, atölye, otel, hastane vb. değil. Bu şirketler hukuk karşısında birer tüzel kişilik; yani vergi veriyorlar, personel çalıştırıyorlar, gelirleri-gider-leı i, markası, unvanı var. İşte bu tüzel kişiliği temsil eden organizasyona şirket diyoruz. Borsada işlem gören şirketlerin anonim ortaklık olarak örgütlenmesi gerekiyor. Anonim ortaklıkta hisseler eşit paylara bölünmüş olarak sermayeyi temsil ediyor, örneğin, 100 bin TL sermayeli bir şirketin sermayesi 1 TL’lik paylara bölünmüş ise 100 bin adet hisse senedi vardır. Peki, öyleyse borsadaki fiyatlar neyi temsil ediyor? Borsada oluşan fiyatlar, 1 TL nominal değerli hisse senedinin cari fiyatını gösteriyor.
Halka arz bir şirketin hisse senetlerinin çağrı ya da ilan yoluyla talep eden yatırımcılara belirlenen bir fiyattan satılmasıdır. İki tür halk arz söz konusudur. Birincisinde, sermaye artırımı yoluyla ortaya çıkan yeni hisse senetleri mevcut ortakların rüçhan hakları kısıtlanarak talep eden yatırımcılara satılır. Sermaye artırım yöntemiyle yapılan halka arzdan elde edilen gelire ‘emisyon primi’ denir. Emisyon primi şirketin yeni yatırımlarında kaynak olarak kullanılır. Yani şirketin büyümesine hizmet eder. İkinci halka arz yönteminde ise, mevcut ortakların hisse senetlerinin bir kısmı belirlenen bir fiyattan talep eden yatırımcılara satılır. Bu halka arz yönteminde şirketin sadece ortaklık yapısı değişir, hisselerin satışından elde edilen gelir, eski ortakların cebine gider. Şirkete katkısı yoktur.
• Birincil piyasa: Hisse senedi ihraç eden şirket ile tasarruf sahiplerinin doğrudan karşılaştıkları piyasalar, birincil piyasalardır. Halka arz işlemi SPK tarafından denetlenen ve belli prosedürlerin yerine getirilmesini gerektiren bir süreçtir. Halka açılmak isteyen şirketin hisse değerinin belirlenmesi ve talep toplanması bu sürecin en önemli aşamalarıdır.
• İkincil piyasa: Bir şirketin hisse senetlerinin halka arz edildikten sonra borsada işlem görmeye başlaması ikincil piyasa işlemidir. Aynen ikinci el araba gibi, ikincil piyasada hisseler sürekli işlem yöntemiyle el değiştirir.
• Açığa satış: Yatırımcının elinde mevcut olmayan bir hisse senedini borsada satmasına açığa satış denir. Açığa satış yapabilmek için emri girerken ‘açığa satış’ emri olarak girilmesi gerekir. Gerçekleşen açığa satış işlemleri günlük bültende ilan edilir.
• Endeks çeşitleri: Yatırımcılara bilgi vermesi açısından Borsa İstanbul tarafından pay piyasası endeksleri hesaplanmaktadır. Hisse senedi endeksleri hem fiyata hem de getiriye endeksli olarak hesaplanabilir. Fiyat endeksleri sadece fiyattaki değişimleri yansıtırken getiri endeksleri temettü ödemelerini de dikkate almaktadır. En çok izlenen endeksler BIST-100 ve BIST-30 endeksleridir. BIST-100 borsada en çok işlem hacmi gerçekleştiren hisseler sıralamasındaki ilk 100 hisse senetlerini içerir. BIST-30 ise en çok işlem gören hisse senetleri sıralamasındaki ilk 30 hisse senedinin fiyat değişimleri üzerinden hesaplanır.
• Vadeli işlemler: Borsa İstanbul’da endeksler, dövizler, hisse senetleri, kıymetli madenler, elektrik, metaller üzerine vadeli işlem sözleşmeleri alınıp satılmaktadır. Vadeli işlem ne anlama geliyor? Belirli bir vade sonunda üzerinde anlaşılmış bir fiyattan alma veya satma yükümlülüğü getiren sözleşmeler vadeli işlem sözleşmelerdir. Örneğin, BIST-30 vadeli işlem sözleşmesini 145 bin TL’den bugün sattınız. Sözleşmeyi halen elinizde tutuyorsunuz. 31 Ağustos günü, BIST-30 endeksi 146 bin TL olarak kapattığında zarar, 144 bin TL olarak kapattığında kar edersiniz. Vadeli işlem sözleşmesini vade sonuna kadar beklemek gerekmez. 31 Ağustosa kadar olan herhangi bir günde de kapatabilirsiniz. Örneğin, BIST-30’da 145 binden sattığınız Ağustos vadeli sözleşmeniz 27 Temmuzda 143 binden işlem görmeye başladı ve siz de bu fiyattan alım yaparak sözleşmenizi kapattı iseniz kar etmiş olursunuz.
