Referanslarımızın Üzengisinde Kültürel Gecikme

Referanslarımızın Üzengisinde Kültürel Gecikme Zamanın seyri hızlanır, kimi dönemler... Şimdilerde dünyanın devr-i daimindeki görece sürat gibi... Giderek daha bir hızla dönen yaşlı küremiz, belki bizden öncekilerin bir asırda görebileceği değişimleri art arda yaşatıyor bizlere... Bir önceki yüzyılın "temaşa" kültüründen nasibini alanların korkuyla ve hayretle bakakaldığı ve "merkezkaç"ın sevkiyle savrulduğu bir demde, yalınkat hızın hazzına uyananlar ve değişimi kabul edip "huzur"a erenler de var şüphesiz... Ne ki her iki "tercih"in yanı sıra adım atmakta tereddüt eden ve her türden "yafta"ya rağmen "direnen"leri de görmek mümkün... İnsanlığın bu topyekûn savruluşu karşısında, meseleye "araf"tan yaklaşanlar ve "ontolojik" çıkarımlar elde edenler de mevcut... Ancak sosyokültürel bir okumayla, özellikle büyük şehirlerdeki "değişim"in kalıplarını, heyecanını ve aksaklıklarını da nazara vermek ihtiyacı var. Hele ki son yıllarda kentsel dönüşüm ve kültürel değişim gibi kavramlar bu kadar gündemimizdeyken!.. Bu alanda gerçekleştirilen toplumsal ve kültürel okumaların "ideolojik" körlük ya da "homojen" kindarlığına kurban gitmeyenlerinin sayısının azlığını da görmek gerekir. Bu çerçevede, özellikle "değişim" denilen yeninin kurban ettiği/edeceği eskileri korurken, iyinin, doğrunun ve güzelin gelişmesi ve yaşaması için de hassasiyet göstermek mecburiyetindeyiz. Özellikle hızla göç alan şehirlerin, homojen ve küçük yerleşimlerden heterojen ve daha kalabalık yerleşimlere doğru evrildiğini düşünürsek, bu mecburiyetin ne denli önemli olduğu daha bariz bir şekilde ortaya çıkacaktır. Şehrin kuytusundan merkezine tesadüfî "rastlaşma"ların ortaya çıkardığı enerjinin zamanla nasıl bir "içe kapanma" ya da "uzaklaşma" duygusunu da hesaba kattığımızda, şehirlerin geleceğinin bu sosyokültürel okumalarda aranması gerektiğine bir kez daha kanaat getiririz. Hayatın "dramatik" akışına bir kıymık gibi batan "yabancılaştırma efektleri"nin sayıca çok ya da az oluşundan ziyade, ne denli bir kırılma oluşturduğu önemlidir. Mimari, teknoloji, gündelik alışkanlıklar, dil, kültür... Bu heterojen evrenin "hâkim" algısının "mazgal"larında elenenlerin "neden"lerini ve hatalarını tartışmaktan öte, bazı parametrelerle sürece dair birkaç fotoğraf çekmenin de önemli olduğunu bilmeliyiz. Bu fotoğraflar, özellikle "kültürel gecikme" de diyebileceğimiz bir "hâl"in peşi sıra ilerleyen ve "gösterge"lerden hareketle kültürel arka planı sorgulayan bir kapıyı aralayabilir. Dünyamız, en mükemmel bir donanımla "eşref-i mahlûkat" olarak yaratılan insanların emrine sunulmuştur. Bu güzel donanım ve yazılımı ihlal ve suistimal edenler de maalesef yine insanlar olmuştur. İşte hayatımıza giren ve onlarsız artık yaşayamayacağımız teknoloji ürünleri ve sosyalleşmenin gereği apartman, site, şehir gibi toplu yaşam mekânlarındaki gelişmede aldığımız hız, insani duygu ve davranışları geride bırakınca "Kültürel gecikme" olarak izah ettiğimiz bir çıkmaz ile karşı karşıya kalındı. "Kültürel gecikme", bir toplumdaki maddî kültür öğelerinde meydana gelen değişim hızına, manevî kültür öğelerinin ayak uyduramaması sonucu oluşan uyumsuzluk durumudur. Aslında bu gecikme, sahip olunan maddî unsurların hızlı değişmesine rağmen, tavır, davranış, düşünce gibi manevî değerlerin yavaş değişmesi sonucunda ortaya çıkan dengesiz durumdur. TEKNOLOJİNİN HIZI VE İNSANIN RUHU Teknik ve teknolojik buluşlar kültürel değişimi sağlayan en önemli gelişmelerdir. Medeniyetler bu buluşlarla daha kalıcı, daha verimli daha yaygınlaşmış, insanlık icatlarla gün geçtikçe daha da az yorulur hale gelmiştir. Bir tarafta bu evrilmeler yaşanırken diğer tarafta dünya önce küresel köye dönüştü, sınırlar ve mesafeler anlamını yitirdi, insanlar, mekânlar ve alışkanlıklar aynılaşmaya başladı. Bu aynılaşama beraberinde sıradanlaşmayı getirdi. Sıradanlık içinde dikkatleri üzerine çekmeye çalışanlar ise tatmin olmayan bir egoyla bireyselleşti, ferdî tutum toplumdaki aile, komşuluk, iş ortamı ve akrabalık bağlarının zayıflamasını netice verdi. Sosyal sorumluluk ve toplumsal otokontrolün kaybolması ise bireylerin "layüs'el ve serazat yaşamalarına, kendilerinden başka kimseyi kaale almamalarına sebep oldu. Baş döndürücü bu gelişmeler kültürel değişimleri, zihinsel terakkiyi, insanî erdemleri beraberinde taşıyamadığından bireyler ve katmanlar arasında uyumsuzluğa, huzursuzluğa, çatışmaya ve kargaşaya sebep olmaktadır. Ayrıca yabancı kültürel öğelerin istilası, yerli kültürün izafi olarak bütünlüğünün bozulması kültürel yozlaşmayı da beraberinde getirmektedir. İnsanın "zülcenaheyn" maddî ve manevî olan iki kanadının dengede çırpmasıyla pervaz etmesi gerekirken maddî olarak hızlı bir sıçrama yapmış olan ferdin, kişilik olarak bu hıza erişememesi, maddî varlığa ayak uyduramaması hayatı çekilmez yapan, halkımızın "sonradan görme" olarak özetlediği kültürel gecikme ile karşı karşıya bırakmaktadır. REFERANSLARIMIZ?.. İLETİŞİM KAZALARIMIZ!.. İnsanımız zikredilen "buluş"larla buluşurken, cihazın verimli, insanî ve amacına uygun olarak kullanılması ile alakalı hiçbir eğitim ihtiyacı duymadıklarından hem zamana, hem mekâna hem de insana hiç de yakışmayan davranışlar sergilemektedir. Bu durumda da insanın sahip olduğu haklar yani "kul hakkı" ihlâl edilmektedir. Bütün inançların öğretilerinde olduğu gibi Yüce Beyan'da da kul hakkı üzerinde ısrarla ve genişçe durulmaktadır. Çünkü Yüce Yaratıcı'nın emir ve yasaklarının neredeyse dörtte üçü kul hakkı ile ilgilidir. İnancımızın temelinde sadece kulluk yapmak yetmiyor, aynı zamanda kullara saygı göstermek, onların gönüllerini almak, "kendisini hoşlanmadığı eylemi din kardeşi için de düşünmemek" gerekiyor. Çünkü Hakk'ın rızası halkın rızasından geçmekte, Rabb'imiz "kul hakkı ile karşıma gelmeyin" fermanıyla konunun ehemmiyetini ortaya konmaktadır. Toplum ve bireylerin kaynaşması, kötülüklerden uzak, huzur ve güven içinde, insanca, kardeşçe yaşaması için kul haklarına, insanlığın ortak evrensel değerlerine saygı göstermesiyle mümkün olmaktadır. GÖÇ VE HAK Göç ile birlikte şehirler alabildiğince kalabalıklaşırken köylerin en verimli arazileri meraya, güzelim iki katlı evleri viraneye dönüştü. Şehre taşınan bu samimi, diğerkam ve sade hayat yaşayan insanlar, özgür hayatlarını kısıtlayan çok katlı apartmanlarla tanıştı. Son elli senede kırsal kesimden yaklaşık on milyon vatandaşımız sadece İstanbul'a göç etti. Geldikleri yörelerde kendilerine ait müstakil evlerinde ferahfeza bir hayattan kısa zamanda kopamayan kadim şehrin bu yeni sakinleri, apartman katlarında da aynı rahatlığı yaşamaya çalışıyor. Oysa artık alt katlarda insanlar yaşıyor ve onlar da rahatı, huzuru, sükûneti hak etmekteler. Eskisi gibi evde yüksek sesle konuşmadan, televizyonun sesini açmadan, sofra bezini yahut kilimini balkondan silkelemeden önce kendisine yapıldığında hissedebileceklerini hatırlaması icab etmektedir. Ülkemiz dev adımlarla "muasır medeniyetler seviyesinin üzerine" çıkmaya devam ediyor. Bu gelişmenin paralelinde lüks araçlara sahip olan insanımız gerekli eğitimi alamadan yola çıktıklarından farkında olmadan uzun far, gereksiz ve uygunsuz şerit değiştirme, aşırı hız, yersiz korna, yanlış yerlere park etme gibi davranışlarla kul hakkını irtikâp etmektedirler. Daha ileri durumlarda ise toplumsal değişim ve sürücünün haiz olması gerekli hasletler yeterli düzeyde olmayınca maddî ve manevî kazalar kaçınılmaz olmaktadır. Patikadan, şose yoldan, tek şeritli dar asfalt yoldan, bölünmüş ve otoyola geçerken araçların hızları da artmış, sürücüler ise çağa uygun biyopsikososyal bir eğitim almadıklarından "teknolojik tahrik"lere kapılıp cana mala zarar vermekle karşı karşıya kalmışlardır. ELEKTRONİK CİHAZLAR VE HAK Cep telefonu kullanımı baş döndürücü bir hızla yaygınlaşırken kullanma görgüsü maalesef hiç de önemsenmemektedir. Neticede toplu mekânlarda yüksek sesle konuşulmakta, tiyatro, cami gibi yerlerde kapatmaya özen gösterilmemekte, hem konuşan hem de konuşturan için telafisi imkânsız maddî ve manevî hasarlar oluşmaktadır. Amerika'da Case Western Reserve Üniversitesi tarafından gerçekleştirilen çalışmada; her beş gençten biri günde en az 120 kısa mesaj çekiyor. Her on kişiden biri ise sosyal paylaşım sitelerinde günde 3 saatten fazla vakit geçiriyor. Gençlerin yüzde dördü ise her ikisini birden yapıyor. Çok fazla cep telefonu kullanan ve sanal ortamda saatlerini harcayan öğrencilerde devamsızlık ve yeme bozuklukları ve depresyon gibi sorunların baş göstereceğini tespit eden uzmanlar tüm ebeveynleri çocukların cep telefonu ve internet kullanımı konusunda denetimi elden bırakmamaları için uyarıyor. Çünkü internet ve cep telefonuna düşkünlüğün gençlerde alkol, uyuşturucu ve sigara bağımlılığı ile depresyon ve yeme bozuklukları gibi sorunları tetiklediğini son yapılan araştırmalar ortaya koymaktadır.. Ailenin her bireyinin neredeyse sahip olduğu şahsî bilgisayarlar zaman içinde kişinin en fazla değer verdiği varlığı oluyor. Saatlerce hatta günlerce bilgisayar karşısında amaçsız bir şekilde vakit geçiren insanlar dünya ile irtibatını kesip bireyselleşiyor, bencilleşiyor, toplumdan koparak geri dönüşü oldukça zor bir mecraya kapılıyor. Bundan dolayıdır ki araştırmacılar, hayatın giderek bir "chat odası"na dönüştüğünü ileri sürüyorlar. Özellikle yatmadan önce cep telefonu ve internet kullanan gençlerde zararlar sadece fiziksel problemlerle sınırlı kalmayıp hiperaktivite bozukluğu, kaygı, depresyon ve öğrenme zorluğuna da yol açmaktadır. Ayrıca, televizyon evlerimizin ve hayatımızın vazgeçilmezi koltuğuna oturmuş durumdadır. Her gün en az dört saatini televizyon karşısında geçiren insanımız, bu korkunç zaman israfını masum bir davranış olarak görebilmektedir. Oysa Amerikan JFK Sağlık Merkezi'nden Dr. Peter G. Polos ve arkadaşlarının yaptığı çalışmada yaşları 8 ile 22 arasında değişen gençlerde elektronik iletişim araçlarının uykusuzluk, uykuda aşırı hareket ve bacak ağrısına bile yol açtığı ve ömrü kısalttığı ortaya konulmuştur. Kültürel gecikmenin farklı yansımalarını sosyal hayatın farklı göstergelerinden de okumak mümkündür... Belirli "şablon"lar üzerinden, hayatın "nabzını" tutmak mümkündür. Hâsılı, hızla gelişen teknolojiyle aynı hızda ilerleyebilmek için manevî dinamiklerimizi harekete geçirmede, hasletlerimizi hatırlamada, öğretilerimizi yaşamada geç kalırsak, küreselleşme sarmalıyla "kündeye" gelmemiz, sıradanlaşmamız, "vagonlaşmamız" kaçınılmaz olacaktır.. Nevzat Bayhan